Urodził się w Warszawie w 1874 roku w rodzinie pochodzenia ziemiańskiego, studiował pediatrię – mimo późniejszej praktyki podchodził do tego zajęcia bez większego entuzjazmu, we wspomnieniach pisał z przekąsem, że spędzał czas głównie na graniu w karty. Z tego okresu wyniósł i rozwinął jednak zainteresowanie sprawami społecznymi – założył organizację zajmującą się m.in. poprawą sytuacji kobiet w ciąży i obniżaniem śmiertelności niemowląt.

Rodzina Żeleńskich w 1881 roku przeniosła się do Krakowa, gdzie młody Boy uczęszczał do Gimnazjum Świętej Anny. Wówczas rozpoczęła się jego fascynacja kulturą i literaturą francuską, która w ciągu kilkudziesięciu lat doprowadziła go do uzyskania statusu „mocarza przekładu” i człowieka, który w pojedynkę zaznajomił polskich czytelników z kanonem francuskiej literatury, w tym przede wszystkim z dziełami Moliera i Balzaka, a także „W poszukiwaniu straconego czasu” Prousta. W kolejnych latach Boy nawiązuje burzliwą przyjaźń z „księciem ciemności” – Stanisławem Przybyszewskim i tajemniczy romans z jego żoną, norweską poetką Dagny Juel Przybyszewską, której poświęciliśmy ubiegłoroczny odcinek cyklu Wyszukaj Klasyka dostępny na platformie PLAY KRAKÓW. Żeleński był współtwórcą legendy słynnego kabaretu Zielony Balonik („mogę powiedzieć, że zawdzięczam mu wszystko” – mawiał), wspomnienia z okresu krakowskiej belle époque zawarł w „Słówkach” (1913) stanowiących podstawową lekturę dla wszystkich zainteresowanych Krakowem doby Młodej Polski – rozplotkowanym i prowincjonalnym, a zarazem kipiącym artystycznym wigorem.

Przeprowadzka do Warszawy w 1922 roku wyznacza nowy etap w życiu Boya, związany przede wszystkim z działalnością publicystyczną w „Kurierze Porannym” i „Wiadomościach Literackich”. Żeleński w tamtym okresie to zjadliwy krytyk konserwatywnych elit, w tym powiązań władzy z kościołem katolickim (obrazoburczy zbiór „Nasi okupanci”), błyskotliwy felietonista, propagator świadomego macierzyństwa, antykoncepcji i edukacji seksualnej jako drogi do rozwoju społecznego i eliminacji niebezpiecznych patologii, takich jak podziemie aborcyjne. Hasła z tekstów Boya, z „Piekłem kobiet” na czele, znajdują się do dzisiaj w centrum polskiej debaty publicznej, a powiedzenia i frazy używane w jego felietonach weszły do języka codziennego („W tym największy jest ambaras, żeby dwoje chciało naraz”.). Działalność publicystyczno-społeczna Boya do końca jego życia spotykała się z ostrą krytyką antagonistycznych środowisk politycznych.

W 1939 roku przedostał się do Lwowa, w którym – najprawdopodobniej złamany beznadziejną sytuacją – podjął trudną do jednoznacznej oceny grę z sowiecką władzą, chętnie wykorzystywaną w późniejszych latach przez jego politycznych adwersarzy. Aresztowany dwa lata później wraz z grupą lwowskich profesorów przez hitlerowskich najeźdźców, zginął rozstrzelany rankiem 4 lipca 1941 roku.

Osiemdziesiąt lat później spotkamy się w Pałacu Potockich, by zapytać o przesłanie płynące z historii Tadeusza Boya-Żeleńskiego, znaczenie jego dorobku twórczego i aktualność stawianych przed wojną diagnoz. Gościem rozmowy prowadzonej przez Marcina Wilka będzie Monika Śliwińska – pisarka, dziennikarka i redaktorka, autorka m.in. „Panien z Wesela” (2020), biografii Stanisława Wyspiańskiego zatytułowanej „Dopóki starczy życia” (2017) czy książki „Muzy Młodej Polski” (2004), a także twórczyni internetowego serwisu popularyzatorskiego poświęconego naszemu bohaterowi – www.boy-zelenski.pl. Autorka aktualnie pracuje nad biografią Boya.

Rozmowę wzbogacą materiały archiwalne z zasobów Narodowego Archiwum Cyfrowego – partnera cyklu, oraz ze zbiorów Moniki Śliwińskiej.

Wyszukaj Klasyka to cykl internetowych spotkań wokół mniej lub bardziej zapomnianych, lecz ponadczasowych postaci polskiej literatury XIX i XX wieku związanych z Krakowem. Działamy na przekór wszechobecnemu pędowi do nowości, przecierając szlaki dla ponownych odkryć na miarę opowiadań Kornela Filipowicza i poezji Zuzanny Ginczanki. Inspirujemy i poszerzamy czytelnicze horyzonty.

Cykl prowadzi Marcin Wilk – pisarz, dziennikarz i kurator programów literackich.

Wszystkie odcinki Wyszukaj Klasyka można obejrzeć na platformie PLAY KRAKÓW: https://playkrakow.com/

Organizator: KBF, operator programu Kraków Miasto Literatury UNESCO
Partner: Narodowe Archiwum Cyfrowe